Μετά το τέλος του Κριμαϊκού πολέμου (1853-1856) και τα δικαιώματα που αναγκάστηκε να παραχωρήσει ο Σουλτάνος στους υπόδουλους λαούς, παρατηρήθηκε σημαντική εκπαιδευτική ανάπτυξη στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία. Η ανάπτυξη αυτή οφείλονταν κυρίως στην ίδρυση και δραστηριοποίηση πολυάριθμων συλλόγων, σωματείων, εταιρειών, αδελφοτήτων, οι οποίοι επιδίωκαν να διασώσουν την ελληνική παιδεία. Η αστική τάξη, που διαμορφώθηκε την εποχή αυτή, αλλά και οι εκπαιδευτικοί σύλλογοι της Μακεδονίας και του ελεύθερου ελληνικού κράτους, κατέβαλλαν τεράστιες προσπάθειες για την ανύψωση της πνευματικής στάθμης του υπόδουλου ελληνισμού.

Το 1861 ιδρύεται στην Κωνσταντινούπολη ο "Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως" από τραπεζίτες, έμπορους, λόγιους και επιστήμονες, ενώ το 1869 ιδρύεται ο "Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων" στην Αθήνα. Οι δύο αυτή Σύλλογοι αποτελούσαν το πρότυπο για την ίδρυση μικρότερων συλλόγων σε περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης. Η ίδρυση αυτών των Συλλόγων δεν αποσκοπούσε μόνο στην διάδοση της ελληνικής παιδείας αλλά ουσιαστικά στην εθνική αφύπνιση του υπόδουλου Ελληνισμού και στην προετοιμασία του μακεδονικού αγώνα.

Ανάμεσα σε αυτούς τους συλλόγους και αυτός της Προσοτσάνης. Αναφέρεται ως: "... Η Φιλόμουσος Αδελφότητα ΗΩΣ που ιδρύθηκε το Μάιο του 1873 ...".  Κανονισμός της εν Προσοτσάνη Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητος η "ΗΩΣ" - Κων/πολις 1873 σ.8.κ.ε. Έμβλημα της ήταν η εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής.

Συμμετείχαν σε αυτή πρόκριτοι, δημογέροντες, χορηγοί και πολλοί απλοί Έλληνες κάτοικοι της Προσοτσάνης που αισθάνονται την ανάγκη να εκδηλώσουν το ελληνικό τους φρόνημα. Σκοπός της αδελφότητας ήταν να διατηρήσει ζωντανό το φρόνημα των Ελλήνων κατοίκων της Προσοτσάνης και να καλλιεργήσει, όσο της επιτρεπόταν από τον Τούρκο δυνάστη, την Ελληνική παιδεία.

Η Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα «ΗΩΣ» ήταν η πρώτη που συστήθηκε στην περιοχή της Δράμας το 1873, με πρόεδρο τον ιατρό Νικόλαο Λιάμη, προσφέροντας τεράστιο εθνικό έργο όπως η ανέγερση Παρθεναγωγείου το 1879. Μετά από μια περίοδο αδράνειας στα τέλη του 19^ου αιώνα, επαναδραστηριοποιήθηκε επί μητροπολίτη εθνομάρτυρα Χρυσοστόμου, συνεχίζοντας το κοινωνικό και πνευματικό έργο της.

Η Προσοτσάνη διέθετε σχολείο σχεδόν από το 1820 όταν κτίστηκε η εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου, στον αύλιο χώρο του σημερινού Α’ Δημοτικού σχολείου (η οποία είχε τραγική κατάληξη, αφού το 1949 κάηκε ολοσχερώς). Το 1903 ξεκινάει η κατασκευή στον ίδιο χώρο του νέου Εκπαιδευτηρίου, με την Αδελφότητα να πρωτοστατεί, έπειτα από την προτροπή του μητροπολίτη Δράμας Χρυσοστόμου, τη δωρεά του Νηπιακού Επιμελητηρίου Μελά από την Αθήνα και από το υστέρημα των Ελλήνων χριστιανών που προσφέρανε άλλοι δωρεάν εργασία και άλλοι χρήματα από την καπνοπώληση (10 παράδες την οκά). Τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν στις 15 Σεπτεμβρίου 1909 όπου στεγάστηκαν το Αρρεναγωγείο και το Παρθεναγωγείο. (Το κτίριο αυτό με Υπουργική Απόφαση από το έτος 2000 έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο). Επίσης, την 31-8-1908 κατά την επίσκεψη του μητροπολίτη Χρυσοστόμου στην Προσοτσάνη, αποφασίστηκε να ιδρυθεί Οικοτροφείων θηλέων το οποίο άρχισε τη λειτουργία του το 1908, σε παλιό οίκημα όπου στεγάζονταν το Παρθεναγωγείο.

Με τις εισφορές των κατοίκων, η Ηώς συντηρεί την εκκλησία, τα σχολεία, πληρώνει τους δασκάλους και τους ιερείς. Επίσης επαγρυπνά και επεμβαίνει όπου διαπιστώνονται διαβρωτκές τάσεις, από τους Βουλγάρους, για τον εκβουλγαρισμό των κατοίκων όχι μόνο της Προσοτσάνης αλλά και των γύρω περιοχών. Γνωστοί πρόεδροι της οργάνωσης αναφέρονται ο Κ. Βουλτσιάδης, ο γιατρός Ν. Λιάμης , ο Λ. Βουλτσιάδης και ο Γ. Παπούλης.

Από τα πρώτα μελήματα της Φιλόμουσος Αδελφότητας «Ηώς», στα 1873, ήταν η διάδοση του ελληνικού βιβλίου στην τουρκοκρατούμενη τότε Προσοτσάνη. Πηγές της εποχής αναφέρουν πως ένα από τα πρώτα βιβλία που κυκλοφορούσε στις ελληνικές οικογένειες, ήταν το ιστορικό βιβλίο για την επανάσταση στην Νάουσα, που εκδόθηκε από τον καθηγητή Νικόλαο Φιλιππίδη. Μετά από επίσκεψη του Μητροπολίτη Δράμας Γερμανού, το 1882, αποφασίστηκε η ανέγερση οικοδομήματος, το οποίο θα χρησίμευε για την στέγαση του «Αναγνωστηρίου». Ο χώρος του ήταν απέναντι από την παλιά εκκλησία «Εισόδια της Θεοτόκου», όπου τότε υπήρχαν δύο ετοιμόρροπα μονώροφα μαγαζιά, κτήματα της εκκλησίας. Η ανοικοδόμηση έγινε σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, καθώς βοήθησαν σε αυτή όλοι οι Έλληνες κάτοικοι. Το 1886 το κτίριο ήταν έτοιμο, διώροφο, με χωριστή είσοδο για τον επάνω όροφο.

Για αρκετά χρόνια, το «Αναγνωστήριο», θα αποτελέσει τον χώρο από τον οποίο θα διακινείται το ελληνικό βιβλίο σε όλη την γύρω περιοχή της Προσοτσάνης. Στις αρχές του 1900 όμως θα σταματήσει η λειτουργία του. Αργότερα ο χώρος αυτός, έφτασε στο σημείο να χρησιμοποιείτε ως χαρτοπαικτική λέσχη και είναι το γνωστό μέχρι σήμερα, «Καζίνο».

Άλλες δραστηριότητες της οργάνωσης ήταν η ίδρυση το 1905 του Μουσικού Ομίλου «Ορφεύς» με περισσότερα από 30 χάλκινα όργανα και τη δημιουργία θεατρικής ομάδας, συμβάλλοντας στην πνευματική και πολιτιστική ανύψωση των κατοίκων. Οι δραστηριότητες της οργάνωσης συνεχίζονται περίπου μέχρι το 1916.